Spuścizna Biura Dokumentów w zbiorach Instytutu Hoovera

Bartosz Gralicki

Polskie Siły Zbrojne w ZSRS były formacją szczególną, która zapisała się w historii Polski nie tylko ze względu na wymiar wojskowy, ale przede wszystkim ze względu na spełniane funkcje polityczne i społeczne. Po tzw. amnestii w miejsca koncentracji Armii Polskiej tłumnie zmierzali zarówno wojskowi – jeńcy niedawno zwolnieni z obozów, ale także cywilne ofiary opresyjnego systemu – łagiernicy, więźniowie, zesłańcy. Armia była dla nich jedyną możliwością wydostania się z sowieckiego piekła, dlatego pomimo trudów podróży, głodu i skrajnego wyczerpania fizycznego każdy starał się znaleźć jak najbliżej niej. W sumie udało się ewakuować na Bliski Wschód ponad 100 tys. obywateli polskich, którzy w ten sposób ocalili życie. Polskie doświadczenie okupacji sowieckiej było tragiczne, a jednocześnie nieznane wtedy szerszej opinii publicznej, szczególnie na Zachodzie. Opuszczenie Związku Sowieckiego przez tysiące ofiar, doświadczonych praktycznie wszystkimi kategoriami represji stosowanymi przez totalitarny reżim komunistyczny, stworzyło unikalne możliwości opowiedzenia światu, czym jest naprawdę sowiecka Rosja.

Referat Historyczny i Biuro Dokumentów

Tuż po zawarciu umowy polsko-sowieckiej z 30 lipca 1941 roku (układ Sikorski-Majski), jeszcze w trakcie pobytu w obozie jenieckim w Griazowcu, grupa oficerów zwróciła uwagę na potrzebę gromadzenia materiałów i pamiątek historycznych oraz zorganizowania przy nowo tworzącej się armii jednostki na wzór przedwojennego Wojskowego Biura Historycznego. Generał Władysław Anders przychylnie odniósł się do tej inicjatywy i polecił zorganizowanie Samodzielnego Referatu Historycznego Polskich Sił Zbrojnych przy Dowództwie Sił Zbrojnych w ZSRS. Kierownikiem Referatu został por. dr Walerian Charkiewicz, a jego organizację i zadania uregulował rozkaz z 17 grudnia 1941 roku. Głównym zadaniem Referatu było utworzenie i prowadzenie Archiwum Polskich Sił Zbrojnych w ZSRS. Pozostałe zadania dotyczyły zbierania i porządkowania dokumentów oraz innych materiałów historycznych odnoszących się do organizacji PSZ w ZSRS, kierowania pracami archiwalno-kronikarskimi w dywizjach i prowadzenia ewidencji żołnierzy oraz zbierania ich relacji. Referat miał też służyć danymi dla bieżących potrzeb prasy oraz władz cywilnych i wojskowych.

Zmiany organizacyjne nastąpiły w wyniku ewakuacji ze Związku Sowieckiego i połączenia we wrześniu 1942 roku Wojska Polskiego na Środkowym Wschodzie i Polskich Sił Zbrojnych w ZSRS w związek operacyjny pod nazwą Armii Polskiej na Wschodzie. Rozkazem z 15 kwietnia 1943 roku gen. Anders powołał do życia Biuro Dokumentów, którego częścią stał się Referat Historyczny. Biuro miało być wyspecjalizowaną jednostką dokumentującą „całokształt postępowania bolszewików w okupowanej części Polski, los i przeżycia obywateli polskich tak w kraju, jak i po wywiezieniu ich w głąb Rosji, życie i stan rzeczy w Sowietach”. Rozszerzono więc znacznie założenia pracy Biura w stosunku do celów stawianych przed Referatem Historycznym. Miało być nie tylko instytucją archiwalną, ale również dbać o należyte opracowanie naukowe gromadzonych materiałów z myślą o możliwym ich wykorzystaniu w propagandzie antysowieckiej. W ambitnym „Projekcie organizacyjnym Biura Dokumentów” planowano nie tylko przygotowywanie opracowań o charakterze naukowym lub popularnonaukowym, ale także artykułów do prasy codziennej, nowel, a nawet powieści sensacyjnych. Opierając się na działaniach zapoczątkowanych przez Referat Historyczny, Biuro Dokumentów miało poprowadzić dalszą akcję zbierania relacji i ankiet, przygotować katalog ogólny i rzeczowy oraz „oddzielić materiały wartościowe od małowartościowych”. Tematycznie referenci Biura zajmowali się szerokim wachlarzem zagadnień obejmujących m.in. politykę okupacyjną na ziemiach polskich, sowiecki system karny i obozów pracy, los kobiet i dzieci, zagadnienia społeczno-ustrojowe oraz politykę w stosunku do mniejszości narodowych. Były to kluczowe aspekty życia w Kraju Rad oraz jego polityki wobec obywateli polskich. Do momentu rozwiązania Biura Dokumentów przygotowano do druku lub prawie ukończono co najmniej kilkanaście opracowań naukowych na powyższe tematy. Większość z nich nie została nigdy opublikowana.

Akcja ankietowa

Największym przedsięwzięciem obu instytucji – Referatu, a następnie Biura Dokumentów, było bez wątpienia zbieranie relacji jeńców, internowanych, łagierników i osób deportowanych, którym udało się dostać do Armii Andersa. Zadanie to obejmowało kilka odrębnych etapów, ale w dokumentach z epoki najczęściej określane jest zbiorczo jako „akcja ankietowa”. Pomysł był prosty: aby zebrać miarodajny i możliwie obiektywny materiał o Rosji sowieckiej, należy namówić do spisania wspomnień bezpośrednich świadków wydarzeń. Tylko takie materiały – pochodzące z pierwszej ręki, mogły mieć wartość dowodową w oczach zachodniej opinii publicznej, na ogół otwarcie sympatyzującej ze Związkiem Sowieckim. Jednak obawiano się, że pozostawienie zupełnej swobody twórczej autorom relacji może spowodować rozproszenie linii narracyjnej, będzie prowokować ciągłe popadanie w dygresje i opisywanie spraw drugorzędnych. Dlatego opracowano formularze zawierające pytania, które miały nie tyle sugerować odpowiedzi, co zapewniać jednolity schemat narracji, a to przy ogromnej masie spływających dokumentów było kluczowe dla powodzenia całej akcji. Nie oznacza to oczywiście, że organizatorzy żądali bezwarunkowego wypełniania poleceń zawartych w kwestionariuszach. We wszystkich znanych przypadkach znalazły się informacje o tym, że jeśli ktoś uważa, że formularz nie obejmuje jego prywatnych przeżyć, należy go traktować tylko pomocniczo.

Początek akcji ankietowej datuje się na wiosnę 1942 roku, już po wyjściu Armii do Iranu. Jako jedni z pierwszych kwestionariusz wypełniali wstępujący do Armii Polskiej byli jeńcy i łagiernicy. Akcja została uregulowana rozkazem gen. Andersa z 19 grudnia 1942 i nabrała tempa na początku 1943 roku. Należy zaznaczyć, że w omawianym okresie krążyło co najmniej kilka wzorów ankiet i kwestionariuszy. Oprócz najbardziej rozpowszechnionego „kwestionariusza byłego jeńca – internowanego – więźnia – «łagiernika» – zesłańca w ZSRR”, dużą wagę przywiązywano do „ankiety plebiscytowej”, koncentrującej się na zbieraniu informacji o przebiegu fikcyjnych plebiscytów w październiku 1939 roku na terenach zajętych przez Armię Czerwoną. Całość materiałów z tej ankiety trafiła do Ministerstwa Informacji i Dokumentacji (również w zbiorach Archiwum Instytutu Hoovera). Oprócz tych dwóch „sztandarowych” projektów przygotowano też ankiety szczegółowe, wśród nich m.in. „ankietę żydowską”. Chociaż różniła się formą, nie zmieniały się pytania podstawowe. Pytano przede wszystkim o imię i nazwisko, wiek, zawód, stan cywilny, okoliczności aresztowania/deportacji. Potem na ogół następowała seria pytań o obóz, więzienie lub inne miejsce pobytu przymusowego: nazwa, lokalizacja, wygląd, przebieg przeciętnego dnia, wyżywienie, normy pracy, stosunek władz NKWD, opieka medyczna, łączność z krajem i rodzinami oraz okoliczności zwolnienia. Czasem odpowiedzi podawane były wprost na formularzach i ograniczały się do samych faktów, np. „łagier Uchta”, „Siewpieczłag”, „kołchoz w Kazachstanie”. Często jednak pytania były tylko sugestią do dłuższej wypowiedzi pisemnej o charakterze wspomnieniowym, zatytułowanej jako „Życiorys”, „Relacja z pobytu w Rosji”, „Moje życie w Rosji” itp. Wiele z nich posiada dużą wartość literacką i reporterską.

Dalsze losy archiwaliów

Zdecydowanie największy zbiór ankiet, kwestionariuszy i relacji znajduje się obecnie w Archiwum Instytutu Hoovera w Stanford w Kalifornii. W jaki sposób materiały trafiły do Stanów Zjednoczonych? Już pod koniec II wojny światowej, kiedy Biuro Dokumentów stacjonowało jeszcze w Rzymie jako część II Korpusu Polskiego, zastanawiano się co zrobić z tak ogromnym, skatalogowanym i uporządkowanym materiałem źródłowym, który zdołano opracować jedynie w minimalnym stopniu. Na decyzję wywierały wpływ czynniki natury politycznej. Można było przypuszczać, że wkrótce Polskie Siły Zbrojne stracą swoją autonomię, szczególnie po cofnięciu uznania międzynarodowego dla rządu RP na uchodźstwie latem 1945 roku przez Wielką Brytanię i USA. Obawiano się, że archiwalia mogą wpaść w ręce komunistów lub sympatyzujących z nimi organizacji i pociągnąć za sobą represje w stosunku do ankietowanych i ich rodzin. W Raporcie Sprawozdawczym z 28 sierpnia 1945 r. ówczesny szef Biura – Bohdan Podoski pisał:

„Materiał posiadany przez Biuro Dokumentów ma nie tylko wartość historyczną i propagandową. Może być również wykorzystany przez wroga, który nie zna litości i nie przebiera w środkach dla wywarcia zemsty na setkach ludzi za podanie o nim prawdy. Ludzie ci zaufali swemu Generałowi i Dowódcy [gen. Andersowi – przyp. aut.], dlatego też ze strony organów wojskowych musi być uczynione wszystko, aby tego zaufania setek żołnierzy nie zawieść”.

Głównie z tego poczucia odpowiedzialności zdecydowano się na wybór Instytutu Hoovera, który jako instytucja przyjazna Polsce, a przede wszystkim – jako podmiot prywatny – wolna od bezpośrednich nacisków politycznych, była najlepszym z możliwych rozwiązań. Latem 1946 w korespondencji z Instytutem gen. Anders wyraził wolę przekazania materiałów, które przesłano w dwóch partiach: pierwsza pod koniec 1946 roku z Włoch, druga w listopadzie 1947 roku już z Foxley w Anglii, gdzie dyslokowano Biuro Dokumentów. Aby zwiększyć ochronę archiwaliów przed niepożądaną inwigilacją obcych służb, Anders został uznany za „wyłącznego właściciela” całości zbioru, który stał się tym samym depozytem prywatnym. Z tego też powodu całość archiwum Biura Dokumentów w Stanford została nazwana Anders Collection (Dokumenty Władysława Andersa).

W 1951 roku część relacji (ok. 9 tysięcy) zostało wypożyczonych do Biblioteki Kongresu, gdzie zostały dokładnie przejrzane przez CIA, która na ich podstawie zbierała informacje o sieci sowieckich miejsc pracy przymusowej. Później kolekcja została wykorzystana przez badaczy dopiero w latach 70. XX wieku, kiedy to Jan Tomasz Gross i Irena Grudzińska-Gross napisali na podstawie relacji dzieci głośną książkę „W czterdziestym nas Matko na Sibir zesłali…”: Polska a Rosja 1939–1942 (wyd. I Londyn 1983). W 1993 roku Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych zawarła z Instytutem Hoovera porozumienie, na mocy którego Instytut zobowiązał się do zmikrofilmowania dokumentów, które następnie trafiły do Archiwum Akt Nowych. Zostały one także zdigitalizowane i opublikowane przez Narodowe Archiwum Cyfrowe w serwisie szukajwarchiwach.pl, gdzie oprócz Anders Collection dostępne są także inne zespoły archiwalne będące w posiadaniu Archiwum Instytutu Hoovera.

25 stycznia 2017 roku zostało podpisane porozumienie pomiędzy Instytutem Hoovera, Narodowym Archiwum Cyfrowym, Archiwum Akt Nowych i Ośrodkiem Badań nad Totalitaryzmami, na mocy którego Ośrodek otrzymał kopie zdigitalizowanych świadectw. Jego zadaniem jest uporządkowanie zbiorów, przygotowanie transkrypcji oraz przetłumaczenie relacji na język angielski. Wielką wartością projektu jest interaktywna mapa, na której zostały zlokalizowane poszczególne obozy jenieckie, łagry, specposiołki i inne miejsca, przez które prowadziła droga do wolności tych, którzy ocaleli z sowieckiego piekła. Efekty pierwszego etapu prac nad ogromnym zbiorem, liczącym ponad 18 tysięcy świadectw, zostały opublikowane przez Ośrodek 17 września 2017 roku. Na portalu „Zapisy Terroru” można zapoznać się z setkami świadectw.

Bibliografia

Register of the Wladyslaw Anders Collection, 1939–1946. Processed by Ronald M. Bulatoff, Stanford 1980. Dostępny w: http://pdf.oac.cdlib.org/pdf/hoover/reg_344.pdf.

Stępniak Władysław, Archiwalia polskie w zbiorach Instytutu Hoovera Uniwersytetu Stanforda, Warszawa 1997.

Wieliczko Mieczysław, Biuro Dokumentów Wojska Polskiego na Obczyźnie w latach 1941–1946, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” 2006, vol. 66, s. 185-200.

Zamorski Kazimierz, Dwa tajne biura II Korpusu, Londyn 1990.

Bartosz Gralicki – absolwent Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego. Zajmuje się badaniami nad biologicznym standardem życia w przeszłości, dziejami prawosławia na ziemiach polskich oraz historią Rosji w XIX i XX wieku.