1. Dane osobiste:
Plutonowy Jan Darasz, 42 lata, st. strażnik Straży Granicznej, żonaty.
2. Data i okoliczności aresztowania:
Dnia 18 września 1939 roku dostałem się do niewoli sowieckiej w miejscowości Biała pod Tarnopolem wraz z kancelarią komisariatu Polskiej Straży Granicznej Bogumin. Zabrano parokonny wóz z amunicją: rkm, kb, granaty, sorty mundurowe. Traktowanie bezwzględne, strzeżono nas i postępowano jak z bandytami.
3. Nazwa obozu:
1. Wołoczyska, na granicy polsko-sowieckiej, 2. Nowogród na Ukrainie, 3. Marganiec na Ukrainie, 4. Marganiec „Skasarnie”, 5. potem za Kotłasem na Swiżoku
4. Opis obozu:
W Wołkowysku kilka tysięcy ludzi pomieszczonych w stajniach. Marganiec – dopóki nie odmawiano pracy, warunki możliwe: pomieszczenie w barakach, łóżka, koce, wikt trzy razy na dzień, znośny. Wymagano jednak bardzo ciężkiej pracy. Marganiec „Skasarnie” – warunki opłakane: prycze z obrzynków drzewnych, raz na dzień talerz wodnistej zupy owsianej, mowy nie ma o herbacie, nie wolno nic ugotować prywatnie. Chleba dawano 500 gramów dziennie. Ludzie cierpieli bardzo. Chorowali, puchli z głodu; 20 proc. osób miało tak popuchnięte nogi, że chodzili jak skończeni kalecy.
Wyjazd na Północ 21 stycznia 1940. Mieszkanie w barakach. Masy pluskiew. Wyżywienie według pracy, podobnie odzież. Polacy korzystali z pierwszego kotła, inni – przeważnie Ukraińcy – mieli trzeci kocioł. Praca bardzo ciężka, przy budowie kolei.
5. Życie w obozie:
W Margańcu władze sowieckie zaproponowały przejście na wolną stopę i zakontraktowanie jako wolno-najemnych. Wobec odmowy – ponieważ groziło narzucenie obywatelstwa ZSRR – zamknięto Polaków w Margańcu „Skasarnie”. Polacy wykazywali dużą solidarność i zdecydowanie w akcji. W sprawie przeprowadzenia postulatów – chodziło zwłaszcza o zachowanie praw jeńca wojennego – dochodziło do strajków.
6. Skład jeńców:
Polacy, Białorusini, Ukraińcy z Polski, nieliczni Żydzi, Rosjanie, obywatele ZSRR. Ci ostatni ustosunkowywali się raczej życzliwie i z pewnego rodzaju szacunkiem. Ukraińcy stanowili zawsze osobną grupę, wyczekiwali zwycięstwa Niemców; do Polaków ustosunkowywali się wrogo, aż do konfidencji włącznie. Białorusini zrazu również nieprzychylni, z czasem – zapoznając się z rzeczywistością sowiecką – tracili nastawienie prorosyjskie i zbliżali się do nas.
7. Stosunek władz NKWD do Polaków:
Władze NKWD usiłowały zjednać Polaków dla ZSRR. Z jednej strony sakramentalne „Polski nigdy nie będzie”, z drugiej nadzieja poprawy bytu: praca, wynagrodzenie, a nawet wolność i ożenek na terenie Rosji. Wynik tej propagandy [był] wręcz odwrotny. Czynnikom NKWD bardzo nie na rękę były wszelkie akcje ze strony Polaków i wykazywały one tendencje do ich tuszowania, nawet za cenę ustępstw.
8. Pomoc lekarska, szpitale, śmiertelność:
Pomoc lekarska niewystarczająca. Brak szpitali, zwłaszcza na Ukrainie. Uznawali za chorego, jeśli temperatura była przynajmniej 38,1 stopnia. Lekarze wychodzili z założenia, że ludzie w obozie są zdrowi, a potrzebują tylko odżywienia. Stąd bardziej wycieńczonych dawali na tzw. dziesiąty kocioł. Śmiertelność za cały okres obliczono na 2 proc. Z moich bezpośrednich znajomych zmarł straż. Kasprzak z Turku pod Łodzią. Z najczęstszych chorób: szkorbut (cynga), zapalenie płuc, gruźlica.
9. Czy i jaka była łączność z krajem, z rodziną?
Otrzymywano listy z kraju, tak ze strony sowieckiej, jak i niemieckiej. Jednak, mimo że wszyscy pisali, odpowiedź otrzymywało nie więcej jak 25 proc.
10. Kiedy został zwolniony i w jaki sposób dostał się do armii?
Dnia 15 lipca 1941 wywieziono jeńców do polskiego obozu koło Wiaźnik. Tam 24 sierpnia 1941 roku odbyło się zaprzysiężenie zwolnionych jako żołnierzy polskiej armii.
M.p., 13 stycznia 1943 r.